Người ơi người ở đừng về” câu ca “giã bạn” da diết là vậy mà các liền anh, liên chị không bao giờ lấy nhau, và có lẽ họ vì không lấy được nhau mà mỗi độ xuân về, đi hội tiếng hát cất lên lại càng da diết hơn, ngọt ngào hơn, một cụ “liền anh” đã ngoài 80 ở làng Diềm (Bắc Ninh) đã từng tâm sự như vậy với con cháu khi nói về hát Quan họ.

chùa bút tháp

Cụ “liền anh” nói rằng, cụ cũng không biết hát Quan họ có từ bao giờ, chỉ biết khi còn rất trẻ cụ đã bị hút hồn bởi cái ngọt ngào của tiếng hát quan họ, cái “lúng liếng” của những đôi mắt “lá răm” dưới vành nón quai thao, đôi môi ăn trầu “cắn chỉ” đỏ thắm, cái khăn mỏ quạ của đám “liền chị” và cứ thế cụ theo nó và thành một “liền anh” thực thụ, tự nhiên như khi cụ đến với Quan họ vậy. Tuy nhiên, cái lề của Quan họ đã là đội hát với nhau thì không được lấy nhau.

Quê hương của Quan họ là vùng Kinh Bắc (tỉnh Bắc Ninh ngày nay). Khắp xứ Kinh Bắc có tới 49 làng quan Quan họ. Cứ mỗi độ xuân về là lại mở hội làng. Mỗi làng mở hội một ngày khác nhau. Trước khi mở hội, các làng mang hương hoa, phẩm vật đến đền thờ Vua Bà ở làng Viêm Xá, huyện Yên Phong xin được mở hội làng – theo truyền thuyết Vua Bà là người sáng lập ra các làn điệu dân ca đầy quyến rũ này. Quan họ các làng kết “chạ” với nhau và mời nhau đi hát cho đến hết tháng 3 âm lịch (hết mùa xuân) thì vừa hết hội ở các làng.

Từ 9-11 tháng giêng (âm lịch), Quan họ các làng rước lễ tụ tập ở Lim (thị xã Bắc Ninh bây giờ) để mở hội thi Quan họ với đủ lề lối, đối đáp, têm trầu, trang phục, ứng xử trong Quan họ để tranh giải hàng năm.

Quan họ là một tập thể (gọi là “chạ” hay “bọn”) khoảng 5-7 người (nam riêng, nữ riêng) và thường ở cũng một làng, đứng đầu “chạ” là một người đứng tuổi gọi là “anh cả, chị cả” hay còn gọi là “ông (bà) già Quan họ”. Họ là những người dân lao động cần cù quanh năm. Khi vào hội hát họ thường gọi nhau là “liền anh” và ”liền chị”, người hát giỏi nhất trong đội được gọi là “anh hai, chị hai” tiếp đến là “anh ba, chị ba”… theo thứ bậc tài năng. Hát Quan họ là lối hát đối đáp giữa nam và nữ. Những câu hát là do các “liền anh” “liền chị” tự sáng tác dựa trên những sinh hoạt đời thường, có khi chen cài cả một số điển tích, ca dao… nhưng vẫn mang đậm màu sắc trữ tình và rất bài bản và rất phong phú về làn điệu.

Địa điểm để hát cũng rất phong phú, có thể trong nhà một “liền anh” hoặc “liền chị”, sân đình, sân chùa, trên sông hay trên đồi. Mỗi địa điểm khác nhau có cách mở đầu buổi hát cũng khác nhau. Nhưng bao giờ cũng có những màn chào hỏi, mời trầu, tìm hiểu gia cảnh của nhau, tỏ tình rồi đến kể chuyện lên non, xuống biển của một đời người … cứ thế các câu đối đáp cứ liên tục cất lên từ đầu hôm đến mặt trời mọc, từ nắng lưng con sào đến màn đêm buông xuống, có khi kéo dài hàng 2-3 ngày vẫn không dứt, rồi họ lại hẹn nhau đến mùa Hội năm sau.

Vào đêm trước hội, các Quan họ thường tổ chức hát mừng thọ các cụ cao tuổi trong làng và những canh hát đãi khách thập phương tại đình, chùa làng. Những ngày này khách thập phương đến làng dù là khách quen hay người lạ lần đầu tiên mới đến đều được các gia đình trong làng đón về khoản đãi cơm nước và nghỉ ngơi. Nếu khách yêu quí Quan họ mà ở lại cho đến hết hội càng quí. Nhà nào đón được nhiều khách đều rất phấn khởi vì họ cho rằng như vậy là năm đó họ làm ăn phát đạt, thuận lợi.

Nói đến Quan họ, cho đến nay vẫn chưa ai định nghĩa đúng tại sao lại gọi là Quan họ. Ở nhiều làng Quan họ cổ thì cho rằng đó là “tiếng hát giữa hai họ nhà quan kết bạn với nhau”. Cũng có nơi gọi quan họ là “tiếng hát của quan viên hai họ”. Còn ông Giám đốc Sở Văn hoá thông tin tỉnh Bắc Ninh Trần Đình Luyện thì có câu định nghĩa rất Quan họ, gần giống như câu nói của cụ “liền anh” lúc mở đầu bài viết này là “Nói lên cái nỗi yêu nhau, mà chẳng lấy nhau để giữ cho tiếng hát còn nguyên vẹn đẹp”, đó là cái “say”, cái hy sinh vì nghệ thuật vậy.

bạn trăng khuyết:gửi bài